Dược liệu

STT	Phương pháp phân loại	Ý nghĩa	Sách tiêu biểu
1	Theo tính chất tự nhiên	Phân loại theo đặc điểm hình thái tự nhiên vốn dĩ của dược liệu	Bản thảo cương mục - Lý Thời Trân (thời Minh)
2	Theo nhóm công năng	Phân loại theo công năng khuynh hướng phát tán của thảo mộc.	Thần Nông Bản thảo kinh - Đào Ẩn Tích; Bản Thảo Cang Mục Thập Di - Trần Tàng Khí (thời Đường)
3	Theo Tạng phủ kinh lạc	Căn cứ vào dược vật quy kinh, khuynh hướng tác động lên kinh lạc, tạng phủ	Bản Thảo Hại Lợi - Lô Liệt Thường

STT	Phương pháp phân loại	Ý nghĩa	Sách tiêu biểu
1	Theo bộ thủ	Phù hợp tra cứu Hán tự	Dược Điển Trung Hoa năm 200
2	Theo bảng chữ cái	Tra cứu hiện đại Bách Khoa, Dược Điển các nước, Tra cứu trang điện tử ...	Bách khoa Trung Quốc Dược Điển Việt Nam
3	Theo công năng tính vị quy kinh	Tổng hợp đầy đủ công năng, tính dược, quy kinh, chủ trị, kiêng kỵ. Cách phân đưa ra cái nhìn mang tính tổng quát, hiệu quả trong ứng dụng.	Trung Dược Học – Cao Học Mẫn
4	Theo nhóm bệnh lý	Tra cứu theo nhóm bệnh lý thường gặp	Cây thuốc và vị thuốc Việt Nam- Đỗ Tất Lợi
5	Theo bộ phận làm thuốc	Cách phân này căn cứ vào miêu tả hình thái, đặc điểm. Tiện dụng trong công tác kiểm định, nhận biết dược liệu.	Trung dược kiểm định Học- Trương Quy Quân
6	Phân loài khoa học	Tra cứu phân loài sinh vật học	Tài liệu sinh vật học
7	Thành phần hóa học	Tra cứu theo dược lý, thành phần hóa học	Trung Dược Dược Lý Học- Tống Quang Tập

Theo quan điểm Đông Y truyền thống, thầy thuốc cần dựa vào dược tính, tức tính - khí - vị trong các vị thuốc mà kê đơn, điều hòa trạng thái cân bằng của âm dương, khí huyết trong cơ thể. Bởi vậy, mức độ của các yếu tố tính - khí - vị sẽ quyết định phẩm chất của dược liệu.

Qua kinh nghiệm lâu đời, tính chất của các vị thuốc được tổng kết thành “Tứ khí ngũ vị” và “Thăng giáng phù trầm”, từ đó có thể biết được công năng của dược liệu.

“Tứ khí” tức chỉ tính “Hàn, nhiệt, ôn, lương” của mỗi vị thuốc. Thông qua dược khí đó mà điều chỉnh trạng thái hàn - nhiệt trong cơ thể, gián tiếp điều tiết, lập lại cân bằng âm dương.

“Ngũ vị” bao gồm “ Toan, khổ, cam, tân, hàm”. “Tân năng tán năng hành”; “Cam năng bổ năng hòa năng hoãn”; “ Toan năng thu năng sáp”; “Khổ năng tả năng ráo năng kiên”; “ Hàm năng hạ, năng nhuyễn”.

“Thăng giáng phù trầm” thể hiện khuynh hướng phát huy tác dụng của vị thuốc, lên trên hay xuống dưới, phát biểu hay trầm liễm. Tính vị của dược liệu càng rõ ràng, điển hình thì dược tính càng nổi bật, qua đó phẩm chất của dược liệu sẽ càng cao.

Vậy làm thế nào để nhận biết tính vị của dược liệu chúng ta chọn mua thật sự điển hình?

Thầy thuốc xưa tổng kết kinh nghiệm nhận diện thuốc, khái quát thành “ ngũ chẩn” trong kiến biệt bao gồm “Vọng, văn, vấn, thiết, thưởng”. Trong đó, để trực tiếp nhận biết được tính vị chính xác của vị thuốc, chúng ta chủ yếu dựa trên ba nội dung:

• Văn: gồm hai phạm trù tìm hiểu thông tin vị thuốc và thông qua khứu giác để nhận biết mùi đặc trưng của dược liệu. Nhìn chung dùng “văn” để nhận biết tính vị thì chúng ta cần chú trọng vào mùi đặc trưng của dược liệu cũng như phát hiện những mùi vị lạ
• Thiết: tức chỉ xúc giác, dùng tay kiểm tra chất lượng dược liệu, như độ ẩm, độ dẻo cứng, áng chừng lượng tinh dầu ...
• Thưởng: Tức là nếm. Để chắc chắn, đánh giá đầy đủ toàn diện nhất phải thông qua nếm dược liệu, cảm nhận về tính vị, tính dược và các đặc điểm kiến biệt thông qua vị giác của dược liệu.

Ví dụ, để nhận biết Đương Quy nào là loại chính phẩm ở Minh Huyện thì ta phải trải qua cả 3 tiêu chí:

• Văn: Mùi Đương quy Minh Huyện thường thơm nồng, không tức mũi, thoảng mùi xông khói gỗ thông ( hun gác bếp). Mùi nhẹ dễ chịu chứ không cay xộc như Xuyên Quy, cũng không ngấy như Quy Nhật Bản.
• Thiết: kiểm tra lát cắt của Minh Huyện Đương Quy thấy bề mặt mịn, chất thịt chắc dẻo, có thể uốn cong. Còn loại bề mặt rỗng, sần sùi, ít dầu ,khô, không uốn cong được là loại kém.
• Thưởng: khi nếm Đương quy chính phẩm sẽ có vị ngọt dịu, hơi cay, hơi đắng, vị không quá đậm mà dịu nhẹ. Như vậy sẽ đạt được công dụng “năng bổ huyết, hoạt huyết” của Đương Quy. Ngược lại, khi nếm Xuyên quy, vị sẽ cay xộc làm khé cổ, dùng loại Quy này lâu ngày ắt sẽ hao tổn huyết. Hoặc Quy Nhật Bản vị ngọt quá nặng mà vị cay lại ít, dùng lâu sẽ gây nê trệ.

Nhìn chung, để nhận biết được tính vị mỗi vị thuốc một cách chính xác, đảm bảo chất lượng thì người chọn thuốc cần phải có kiến thức chuyên môn, cũng như kinh nghiệm tiếp xúc, sử dụng các loại thuốc.

Tại Sao Phương Đông, mỗi vị thuốc đều được kiểm định, tuyển chọn bởi Ths.Bs Nguyễn Thái Bảo - bác sĩ tốt nghiệp Đại học Trung y dược Bắc kinh, có nhiều kinh nghiệm trong kiến biệt cũng như sử dụng các loại dược liệu. Thầy thuốc cũng như bệnh nhân khi lựa chọn dược liệu của Sao Phương Đông hoàn toàn có thể yên tâm về chất lượng và hiệu quả.

Mỗi loài dược liệu đều có tính tương thích với khu vực địa lý sản sinh ra nó. Đông Y gọi là Địa đạo dược tài. Đó là tổng hòa các yếu tố từ giống loài, thổ nhưỡng, khí hậu, chăm sóc, quy trình chế biến để biểu hiện ra chất lượng tốt nhất mang tính đặc hữu.

Ví dụ, cùng bàn về Triết truật và Bạch truật. Triết truật (Bạch truật trồng và bào chế tại khu vực Triết Giang) thường được làm khô bằng phương pháp “ kháng can” – vun đất hun khô, do vậy Bạch truật khi cắt lát thường có lỗ rỗng bên trong. Nhưng với Ư Truật (Bạch Truật trồng và bào chế tại Ư Thiểm) lại khác.

Ư Thiểm là vùng núi cao, khí hậu khô mát, thường bào chế Bạch Truật bằng phương pháp phơi khô tự nhiên hoặc âm can (phơi trong bóng râm), do đó bề mặt thuốc thường bằng phẳng, không có mặt lỗ, khi cắt lát cả củ trong vẫn khá dẻo. Nhờ thế mà Ư Truật bảo lưu được thành phần dược tính nhiều hơn so với phương pháp “Kháng can” của Triết Truật.

Qua đó ta thấy quá trình tuyển chọn dược liệu chất lượng đòi hỏi sự kỹ lưỡng, có kiến thức chuyên môn sâu và trải nghiệm trực tiếp thực tế. Đó là công việc tốn nhiều công sức, chi phí nhưng nếu bỏ qua sẽ khó chạm đến đích trong hành trình tìm thuốc tốt chữa bệnh cứu người.

Trong Đông Y, để tăng tính đặc hiệu của dược lực thì bào chế thuốc là một quy trình không thể thiếu. Đó là công đoạn vô cùng cầu kỳ, tỉ mỉ để chuyển hóa tính, vị của thuốc cho phù với nhu cầu sử dụng của thầy thuốc.

Các phương pháp bào chế đặc biệt có thể kể đến như Cửu chưng cửu sái (Chín lần hấp, chín lần phơi nắng). Ví dụ để bào chế Sinh Địa thành Thục Địa khiến tính lương, vị đắng, chủ thanh nhiệt sinh tân trong Sinh Địa chuyển thành tính ôn, vị cam, chủ tư bổ tinh huyết của Thục Địa ...

Hay như hai kỹ thuật sao dược liệu là Sao vàng và Sao cháy tồn tính. Kỹ thuật sao vàng yêu cầu sao phải đều, dược liệu thơm, hơi xém vàng, đồng nhất từ trong ra ngoài. Sao cháy tồn tính yêu cầu ngoài cháy đen bề mặt mà trong lõi vẫn giữ được một phần tính chất dược liệu mà không cháy hết.

Lại ví dụ với Bạch Truật, sao vàng để tăng tính ráo thấp, kiện vận. Còn khi sao cháy sẽ chuyển hóa thành công năng cố trường, cố sáp chỉ huyết... Để thấy, công năng của dược liệu rất linh hoạt, phụ thuộc khá lớn vào quy trình bào chế. Người làm thuốc phải biết khi nào cần sao vàng, khi nào cần sao cháy; vàng là phải vàng thế nào, cháy phải cháy ra sao.

Vì công đoạn bào chế đôi khi rất phức tạp, để đảm bảo phát huy được công năng tính vị Đông Dược, chúng ta cần kiên trì, đặc biệt không bớt xén quy trình, rút ngắn thời gian, mà phải tuân thủ đầy đủ, tỉ mỉ theo dõi từng công đoạn bào chế dược liệu.

Trong môi trường khí hậu nóng ẩm như Việt Nam, dược liệu dù chất lượng cao vẫn rất dễ gặp phải các vấn đề về mốc, mọt, để lâu bị biến màu, biến đổi chất lượng ...

Thị trường dược liệu tồn tại rất nhiều vấn đề như: sử dụng lại dược liệu đã qua chiết xuất, tẩm ướp phẩm màu, tinh dầu để tái tiêu thụ, hoặc sử dụng diêm sinh, hóa chất vượt ngưỡng để tẩy trắng, tăng khối lượng (do tồn ẩm cao), chống mối mọt, tăng thời gian bảo quản.

Để giữ được chất lượng dược liệu mà hạn chế tối đa hoá chất có hại, cần các điều kiện bảo quản về kho mát, hút ẩm 24/24, thậm chí đóng gói chân không, thường xuyên sát sao kiểm tra, thanh lọc. Có như vậy mới giảm thiểu tối đa nguy cơ biến chất. Đó cũng là một trong những việc hết sức hao tổn chi phí mà các cơ sở kinh doanh dược liệu, phòng khám Đông Y có uy tín phải sẵn sàng chi trả để đem lại những thang thuốc lành sạch nhất, hiệu quả nhất cho người sử dụng.

Có nhiều bác sĩ và bệnh nhân đặt câu hỏi: Làm thế nào để biết dược liệu đa qua chiết xuất hay tẩm ướp, hun diêm sinh? Thực tế không có công thức chung mà chúng ta cần xem xét bàn riêng từng loại dược liệu, trong giới hạn bài viết này chúng tôi chưa thể bàn kĩ. Chúng tôi xin phép cung cấp thông tin cụ thể khi bàn về từng loại dược liệu tại Sao Phương Đông.

Chèn ảnh kho bảo quản dược liệu tiêu biểu